Małachowski Antoni h. Nałęcz (1739–1796), poseł na sejmy, wojewoda mazowiecki. Ur. 23 III w Końskich (woj. sandomierskie). Był najmłodszym z czterech synów Jana (zob.) i Izabeli z Humieckich, bratem Mikołaja (zob.), Stanisława (zob.) i Jacka (zob.). Kształcił się z braćmi pod kierunkiem W. Mitzlera de Kolof. Był właścicielem dóbr Borkowice i Niekłań w pow. opoczyńskim. Posiadał też po ojcu starostwo ostrołęckie (od r. 1762). Jako starosta ostrołęcki kolonizował Puszczę Kurpiowską (m. in. założył wieś Antonię). Działalność polityczną rozpoczął na sejmie 1762 r. jako poseł inflancki. Wobec starcia, do jakiego wówczas doszło między stronnictwem Czartoryskich a H. Brühlem, zachował rezerwę i nazwiska jego brak wśród podpisów pod manifestem Czartoryskich, skierowanym przeciw saskiemu ministrowi, jak również na brühlowskim remanifeście. W czasie bezkrólewia po śmierci Augusta III był M. marszałkiem sądów kapturowych ziemi łomżyńskiej i posłem łomżyńskim na sejm konwokacyjny 1764 r. Podpisał tam 7 V akt konfederacji generalnej i został wybrany do deputacji do ułożenia paktów konwentów i do rady przy boku prymasa, 7 IX wziął udział w elekcji Stanisława Augusta. Na sejmie koronacyjnym jako poseł łomżyński wypowiadał się za utrzymaniem konfederacji przy królu oraz za decydowaniem w sprawach wojskowych większością głosów. Należał do stronnictwa Czartoryskich. W r. 1767 otrzymał Order Św. Stanisława. T. r. pełnił funkcję marszałka Trybunału Głównego poznańskiego prowincji wielkopolskiej. Uznając władzę marszałka konfederacji radomskiej K. Radziwiłła, zasięgał jego opinii w sprawie kroków prawnych przeciw konfederatom. Na sejmie 1768 r. M. powołany został do komisji, mającej rozstrzygnąć głośny ówcześnie, długotrwały spór o dobra Rokitno, w którym zaangażowany był w ostatnich latach życia jego ojciec. Dn. 8 VI 1771 M. otrzymał urząd pisarza w kor. W okresie od pierwszego rozbioru do Sejmu Czteroletniego był z całej swej rodziny najprzychylniejszy królowi i najbliżej z nim związany.

Na sejmie 1776 r. M., poseł poznański, wypowiadał się przeciw wyższym podatkom, uchwalonym przez sejm poprzedni, oraz krytykował niektóre wydatki, przewidziane w „Tabeli ekspens cywilnych i wojskowych” z r. 1775, jak np. darowizny i nagrody. Należał do deputacji, która ułożyła projekt, dotyczący komisji, powołanych przez sejm delegacyjny do sądowego rozstrzygnięcia licznych spraw prywatnych. Był także deputatem do badania czynności Rady Nieustającej. Dn. 21 X wygłosił mowę o poprawie edukacji, chwaląc osiągnięcia Komisji Edukacji Narodowej (KEN). Na omawianym sejmie M. uzyskał również przywrócenie dawnego miejsca sejmikowania w Środzie dla województw wielkopolskich. W listopadzie 1776 otrzymał Order Orła Białego. W r. 1778 M. uczestniczył w sejmie jako poseł ziemi łomżyńskiej i deputat do konstytucji. Zabierał głos na temat zakresu władzy Rady Nieustającej. Uważany był już wówczas w otoczeniu króla za najlepszego kandydata na marszałka następnego sejmu pomimo pewnych oporów ze strony posła rosyjskiego O. Stackelberga. Dn. 31 V 1780 M. został sekretarzem w. kor., a jesienią t. r. będąc posłem z woj. sieradzkiego, obrany został marszałkiem sejmu. Nie udało mu się jednak zapobiec odrzuceniu „Zbioru praw” Andrzeja Zamoyskiego, którego był osobistym przyjacielem. Przyczynił się tylko do złagodzenia projektu uchwały oddalenia tego zbioru dzięki odesłaniu sprawy do rozważenia w senacie. M. ponownie wyraził uznanie dla KEN i popierał projekt nadania indygenatu 20 osobom obcego pochodzenia. W obradach sejmu 1782 r. M. brał udział jako poseł łomżyński, powołany został również na deputata do konstytucji. Ustosunkowując się do rozpatrywanej wtedy sprawy pozbawienia wolności chorego umysłowo bpa krakowskiego Kajetana Sołtyka, bronił króla i Radę Nieustającą przed zarzutami opozycji, twierdząc, że nie widzi w tym naruszenia prawa «neminem captivabimus». Ponadto uważał, że sprawa ta nie należy do kompetencji sejmu jako organu prawodawczego. M. wybrany został wówczas do Rady Nieustającej i funkcje konsyliarza sprawował do r. 1784. Dn. 13 X 1783 powołano go również do składu Komisji Edukacji Narodowej, w której działał do r. 1792.

Dn. 19 IV 1784 został M. wojewodą mazowieckim po Andrzeju Mokronowskim, a 16 VII t. r. odbyły się w Warszawie uroczystości, związane z jego wjazdem. Na sejmie 1784 r. był deputatem do konstytucji i wszedł do Komisji Skarbu Kor., w której aktywnie działał do r. 1791. Zabierając głos w sprawie propozycji od tronu, uznawał potrzebę wypłacenia pensji osobom sprawującym urzędy i deputatom do Trybunału oraz postulował zniżenie ceł. Jako jeden z nielicznych senatorów poparł królewski projekt powołania milicji grodzkich. M. interpretował ten projekt jako «zachęcenie wszystkim województwom utworzenia milicji ziemiańskich… byleby im prawo dozwalając, nie nakazując, wolność ułożenia zostawiło». Wypowiedział się też za projektem spłaty długów królewskich częścią intrat skarbowych. M-emu przypisuje się autorstwo anonimowej broszury Uwagi nad pochwałą wieku osiemnastego (1785). W r. 1786 M. został wyznaczony na sejmie warszawskim do sądów sejmowych. W tym czasie należał do wpływowych osób w prowincji wielkopolskiej, tworząc sławne trio ze Stanisławem Kostką Gadomskim, woj. łęczyckim, i Stanisławem Dąmbskim, woj. brzesko-kujawskim.

W r. 1787 M. wraz z bratem Jackiem podejmował króla w czasie jego podróży. Uspokajał monarchę co do przebiegu sejmików mazowieckich 1788 r., podkreślając lojalność Mazowszan wobec króla; istotnie na Mazowszu wybrano na posłów bez trudności kandydatów wskazanych przez dwór. M. uczestniczył także w obradach Sejmu Czteroletniego i 7 X 1788 podpisał akt konfederacji generalnej. Gdy Sejm uchwalił powiększenie armii do 100 tys. żołnierzy i ogłosił subskrypcję ofiar dobrowolnych, M. zobowiązał się dostarczyć żelaza ze swych hut na potrzeby wojska. W dyskusji nad wnioskiem o zniesienie Rady Nieustającej ostrzegał 19 I 1789 przed pochopną zmianą formy rządu, która osłabi władzę króla i znaczenie senatu. Z upoważnienia Sejmu M. pertraktował z bankierem Tepperem w sprawie zaciągnięcia pożyczki zagranicznej; ułożone warunki nie zostały jednak zatwierdzone przez sejm. W maju 1790 brał udział w debacie nad formą rządu. Sprzeciwiał się wówczas, podobnie jak wielu innych senatorów i posłów, rozpatrywaniu projektu prawa o sejmikach, domagając się przedstawienia całkowitego projektu reformy rządu i rozpoczęcia dyskusji od praw kardynalnych. W r. 1791 M. wyznaczony został do deputacji sejmowej, która doprowadziła do uwolnienia szlachty osiadłej w dobrach sieluńskich spod jurysdykcji prepozytów płockich. Na sesji sejmowej 3 V 1791 należał M. do grupy oponentów i wystąpił jako przeciwnik uchwalonej wtedy konstytucji, uważając ją za pogwałcenie praw kardynalnych. W r. 1792 przystąpił do konfederacji targowickiej. W r. 1794 miał – wg Smoleńskiego – zrezygnować ze stanowiska wojewody mazowieckiego. Zmarł 11 III 1796.

Z zawartego ok. r. 1771 małżeństwa z Katarzyną Działyńską, córką Jakuba (zob.), pozostawił 3 synów: Józefa (ur. 1778), prefekta departamentu radomskiego za Ks. Warsz., Ludwika (ur. 1785), obranego senatorem kasztelanem Król. Pol. przez Senat Rewolucyjny (4 VI 1831), i Onufrego (ur. 1788 – nieścisła informacja Uruskiego jakoby był on senatorem kasztelanem), oraz 2 córki: Mariannę (1794–1863), żonę Stanisława Jezierskiego (posła na sejmy 1816–1831), i Konstancję (zm. 1842), autorkę książek dla dzieci, żonę Pawła Biernackiego, kasztelana sieradzkiego (zob.). Dzieci swoje kształcił prywatnie, lecz poddawał je egzaminom w szkołach publicznych KEN, co powodowało kontrowersyjne oceny współczesnych.

Portret M-ego i jego żony w kościele paraf. w Paradyżu (reprod. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, III z. 8); – Estreicher; Dworzaczek, Genealogia; Niesiecki; Uruski; Żychliński, XIII; – Dihm J., Trzeci Maj, Kr. 1932 s. 17, 28; Gieysztorowa I., Zahorski A., Łukasiewicz J., Cztery wieki Mazowsza, Szkice z dziejów 1526–1914, W. 1968; Jobert A., La Commisions d’Éducation Nationale en Pologne (1773–1794), Dijon 1941; Kalinka W., Sejm Czteroletni, Kr.–Lw. 1880–8 I 121, 122, II 296, III 84, 89; Konopczyński W., Polska w dobie wojny siedmioletniej, Kr.–W. 1911 II; Korzon, Wewnętrzne dzieje, II, III, IV; Kraushar A., Książę Repnin i Polska, W. 1900 II 106, 109; Łoza S., Historia Orderu Orła Białego, W. 1922; Machalski E., Stanisław Małachowski, P. 1936; Michalski J., Sejmiki poselskie 1788 r., „Przegl. Hist.” T. 51: 1960 s. 350; Rostworowski E., Sprawa aukcji wojska…, W. 1957; Smoleński W., Mazowiecka szlachta w poddaństwie proboszczów płockich, w: Wybór pism, W. 1954; tenże, Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Kr. 1896; tenże, Przewrót umysłowy w Polsce XVIII w., W. 1949; tenże, Publicyści anonimowi z końca XVIII w., W. 1912; – Diariusze sejmów: 1762, 1764 (konwokacyjnego, elekcyjnego i koronacyjnego) 1776, 1778, 1780, 1782, 1784, 1786, 1788–9 i 1790, (druki współczesne); Korespondencja Adama Naruszewicza 1762–1796, Oprac. i wyd. J. Platt, Wr. 1959; Matuszewicz M., Pamiętniki, Wyd. A. Pawiński, W. 1876 IV; Mémoires du roi Stanislas-Auguste Poniatowski, Leningrad 1924 II; Niemcewicz J. U., Pamiętniki czasów moich, Wyd. J. Dihm, W. 1957 I; Trębicki A., Opisanie sejmu ekstraordynaryjnego podziałowego r. 1793 w Grodnie. O rewolucji r. 1794, Oprac. J. Kowecki, W. 1967; Vol. leg., VII 9, 53, 93, 104, 126, 137, 358, VIII 528, 532, 581, 590, IX 2, 6, 10, 24, 32, 33, 35, 47, 213, X 101, 103; – „Gaz. Warsz.” 1784 nr 57, 58 (opis uroczystego wjazdu na woj. mazowieckie); „Wiad. Warsz.” i inne gazety epoki; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, teka 193 nr 9192 (5 listów M-ego z l. 1780–1788), Arch. Zamoyskich 2871 (1 list z r. 1786); B. Czart.: rkp. 672, 673, 723, 734, 882; B. Jag.: rkp. 6147; B. Kórn.: rkp. 2118, 2119 (listy M-ego z l. 1771–2 do J. Zaremby marszałka konfederacji wielkopolskiej); B. PAN w Kr.: rkp. 2220 t. V; – Informacje o synach Ludwiku i Onufrym podała M. Manteufflowa.

Hanna Dymnicka-Wołoszyńska